نقد و انتقاد، دلیل استقبال دانشجویان ایرانی از فلسفه کانت / آزادی کانتی، رفتار دلبخواهانه نیست

 سپیده سعیدی: به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، همایش بین‌المللی «کانت و جهان معاصر» از تاریخ 27 الی 29  آبان‌ماه 1403 توسط گروه فلسفه غرب مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و با همکاری و حمایت دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی داخلی و خارجی در مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران برگزار می‌شود. مدرنیته حیات خود را مدیون کانت به عنوان بنیانگذار فلسفة جدید و معاصر است. تمامی رشته‌ها و شاخه‌های گوناگون فلسفة جدید و جریان‌های مهم فلسفی همانند ایدئالیسم آلمانی و مکاتب نوکانتی از فلسفة وی منشعب شده‌اند. او از فیلسوفانی است که تامل بر فردیت خودبنیاد را در جهان جدید بعد از قرون میانه اروپا، بنیاد نهاد.  بنابراین هرگونه مواجهه بنیادین با فلسفة معاصر ناگزیر از فهم فلسفة کانت است. اهمیت برگزاری چنین همایشی ضرورت اطلاع رسانی رسانی در باره اهداف آن و گفت و گو با اعضای کمیته اجرایی همایش دکترمسعود زمانی دبیر علمی، دکتر شهین اعوانی دبیرعلمی، و دکتر زهره سعیدی دبیر تخصصی را گوشزد می کرد.

چرا کانت؟  
دبیر علمی همایش با اشاره به این که « امسال سیصدمین سال تولد کانت است و به همین مناسبت در آلمان و در سایر کشورها مراسم مختلفی درباره کانت و فلسفه اخلاق کانت برگزار می شود» گفت: « امسال حتی تقویمی بر این اساس با عنوان کانت بیست و چهار تدوین شده است و مهمترین برنامه های این رویداد در این تقویم آمده است. مهمترین سمینار این رویداد مهم و بزرگ فلسفی در ماه سپتامبر در شهر بن برگزار می شود که در آن انجمن های کانت شناسی که مهمترین های آن در آلمان هست حضور دارند. درآمریکای شمالی، کره، ژاپن، برزیل، ترکیه، فرانسه، انگلستان، بلژیک نیز تا جایی که من حضور ذهن دارم انجمن کانت شناسی شکل گرفته است. در سایت انجمن آلمان، مشخصات انجمن های همه کشورها وجود دارد. بدین جهت گروه فلسفه غرب تصمیم گرفت دراین زمینه مشارکت کند.» 

 سید مسعود زمانی افزود: «کانت یکی از ستون های فلسفه غرب دردوره جدید است. دوره جدید بدون فلسفه کانت قابل تصور نیست. برکات و ثمرات و اثرهای فلسفه کانت در فلسفه های دیگر از جمله نئو کانتی و ایده‌آلیسم آلمان وجود دارد . حتی می توان به کتاب کانت اثر کارل یاسپرس فیلسوف اگزیستانسیالیسم قرن بیستم و یکی ازستون های فلسفه اگزیستانس اشاره کرد. هایدگر نیز چند درس گفتار درباره کانت دارد و یک کتاب مستقل دراین‌باره نوشته است.»

  زمانی در ادامه از همکاری و حمایت استادانی چون دکتر مهدی اخوان از دانشگاه علامه طباطبایی، دکتر اصغری از دانشگاه تبریز، دکتر منوچهر صانعی و دکتر رشیدیان ، دکتر احمد مسکری و دکتر مرتضی نوری از دانشگاه شهید بهشتی خبرداد .

فلسفه انتقادی کانت، پر طرفدار برای پایان نامه‌
 شهین اعوانی دیگر دبیرعلمی همایش بین المللی «کانت و جهان معاصر» در پاسخ به این سوال «خبرآنلاین» که تا کنون چه اقداماتی در راستای برگزاری همایش انجام شده، گفت:«حدود پانزده سال قبل مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفه با همکاری علمی موسسه پژوهشی نوارغنون طرح بررسی موضوعی پایان نامه‌های رشتة فلسفه در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و تخصصی وابسته در مقاطع ارشد و دکترا را به اجرا در آورد؛ در بررسی ماحصل تحقیق یکی از فیلسوفانی که بیشترین پایان نامه به او اختصاص یافته بود، کانت بود. در "طرح ۴۰ سال فلسفه در دانشگاه‌های ایران"، جایگاه کانت در پایان نامه های ارشد و دکتری یکی از سه فیلسوف پرطرفدار بود. به جرات می‌توان گفت که کانت همواره مورد توجه دانشجویان در مقاطع مختلف، محققان و اندیشمندان معاصر ایران بوده است.»

او  علت اصلی توجه به کانت در ایران را این گونه ذکر کرد: «کانت گسترة موضوعی فلسفی‌اش بسیار وسیع است. فلسفة کانت انتقادی و روش او نقادانه است. او در نظر و عمل، به موضوعات وسیعی ازجمله شناخت‌شناسی، کیهان‌شناسی، انسان‌شناسی، مابعدالطبیعه و احکام آن، اخلاق، اخلاق و رابطة آن با علم و دین، حقوق، دین در قلمرو عقل، ذوق و زیبایی‌شناسی، تعلیم و تربیت، فلسفة ریاضیات، فلسفة تاریخ، غایت‌گرایی،  و.... پرداخته است. کانت فیلسوفی است که هم در فلسفة نظری مطرح است و هم فلسفة عملی، وی درباره اخلاق عملی، سیاست، فلسفه علم و حقوق صاحبنظر و به عنوان یکی ازپایه گذاران روش نقادی در فلسفه با سه نقد: نقد عقل نظری، نقد محض، و نقد عقل عملی و نقد قوه حکم شناخته می شود. ما اگر بخواهیم بدانیم که نقد فلسفه یعنی چه، باید از کانت شروع کنیم . بدون کانت نمی شود روش نقد فلسفی را آموخت. وقتی فلاسفه را از دوران باستان یعنی افلاطون و ارسطو تاکنون مورد بررسی قرار می دهیم مشاهده می کنیم یکی از تاثیرگذارترین فیلسوفان  در آلمان و جهان، کانت بوده و هست.  او آغازگر دورة رنسانس یا روشنگری فلسفی است. از قرون وسطی به بعد که می توان از منظر فلسفی دوران تاریک اندیشی هم نامید، کانت روشنگری و نو اندیشی را در مباحث فلسفی مطرح کرده است؛ که ابتدا در بین متفکران آلمانی و نوکانتی‌های اروپایی و بعد کل جهان تاثیر گذار بوده است.»

 اعوانی در ادامه با اشاره به این که «اندیشه کانت در زندگی علمی و عملی مردم آلمان بسیار موثر بوده و هنوز هم تأثیرگذار است» گفت: « در حاکمیت نظم در جامعة آلمانی، گستردگی موضوعاتی که کانت بدان‌ها پرداخته، و تحقیقات دانشجویان و محققان و فیلسوفان از زوایای مختلف، تاثیرگذار بوده است. این بدان معنا نیست که همه ایده‌هایش پذیرفتنی است. بسیاری به نقد او از دیدگاه دیگر فلاسفه نظیر هگل و هایدگر و ... می‌پردازند. در مجموع می‌خواهم بگویم استادان، محققان، مترجمان، و دانشجویان ما رویکردهای خوبی به کانت داشته اند و دارند.»

سابقة درخشان مؤسسه در تعاملات دانشگاهی
 شهین اعوانی در ادامه گفت: «در ۲۸ تا ۳۰ آذر سال ۱۳۸۳یعنی 20 سال پیش نیز این مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به مناسبت دویستمین سال درگذشت کانت یک سمینار بین المللی با بارزترین و سرشناس‌ترین کانت‌شناسان جهان با عنوان «مطالعات انتقادی در فلسفة کانت» برگزار کرد.  بدیهی است در آن زمان فقط مستمعین می‌توانستند به صورت حضوری در سخنرانی‌ها شرکت کنند. شیوة آنلاین و... در کار نبود. با این وجود یکی از سمینارهای موفق و تأثیرگذار در تاریخ فعالیت مؤسسه بود که از داخل و خارج استادان طراز اول و صاحب‌نظر در آن شرکت کردند. مثلا از استادان کانت‌شناس خارجی مانفرد باوم (Manfred Baum)، پل گایر (Paul Guyer)، اوتفرید هوفه (Otfried Höffe) و سجویک (Sally Sedgwickو.. ر دعوت شده بودند. در پایان سخنرانی‌ها بحث‌های تخصصی طولانی مطرح می‌شد. مجموعة مقالات این سمنیار نیز به همت همکار محترم ما استاد ضیاء موحد انتشار یافت.» 

دبیر علمی همایش بین المللی «کانت و جهان معاصر» افزود: «حالا موسسه پژوهشی حکمت و فلسفة ایران که با پنجاه سال فعالیت از قدیمی‌ترین مؤسسات تخصصی فلسفه در ایران است،  باز اقدام به برگزاری سمینار تخصصی کانت کرده است و این بار به مناسبت سیصدمین سال تولد این فیلسوف آلمانی. ولی این بار مسلما در سطح بسیار وسیع‌تری هم سخنران و هم مستمع خواهیم داشت. شاید به علت گرانی بلیط و... حضور سخنرانان امکان‌پذیر نباشد ولی به طریق آنلاین نقیصه بودجه ارزی، برطرف  خواهد شد.»
 . 
 شهین اعوانی در پاسخ به این سوال که در این سمینار بخش علمی و دانشگاهی کشور چگونه ورود پیدا می کنند و چه هدفی را دنبال خواهند کرد، گفت: «قرار براین است که همه دانشگاه ها در برگزاری این سمینار و نیز تمهیدات علمی پیش از آن مشارکت داشته باشند. برای مثال طی صحبتی که به اتفاق آقای دکتر زمانی با گروه فلسفه دانشگاه تهران داشته‌ایم قرار شده در ماه شهریور یک پیش‌همایش تخصصی در خصوص «نقد عقل محض» با هدف تمرکز دانشگاه‌ها در مباحث تخصصی کانت، در محورهای زیباشناسی (نقد قوة حکم/ نقد سوم)، اخلاق (نقد عقل عملی) و  نیز تک‌سخنرانی‌هایی در مباحث تخصصی کانت در «ارتباط دین و عقل»، «تعلیم و تربیت»، «حق و حقوق از منظر کانت» و ... برگزار شود.»

  اعوانی درادامه افزود : «علاوه برحضورو فعالیت اهالی فلسفه در دانشگاه ها امیدواریم که با استفاده از مبحث اطلاع رسانی در فضای مجازی و سایت ها توجه مخاطب عام و علاقه مندان را به این مقوله جلب کرده و آگاهی بخشی کنیم.»
 
تعهد نظریه کانت به اخلاق و فوایدش برای جامعه
در ادامه زهره سعیدی دبیر تخصصی همایش به طرح سوال از دکتر شهین اعوانی در باره چگونگی بهره گیری مخاطب عام جامعه از مباحث مذکور و رشد خردورزی در جامعه که هدفی متعالی می تواند باشد پرداخت. شهین اعوانی در پاسخ گفت: «اخلاق مهم ترین و موثرترین موضوعی است که کانت به معنای دقیق آن، نظریه‌پردازی کرده،  و خواننده خود را به سمت و سوی آن هدایت می کند شان انسان و اخلاق مدار بودن او، فرق انسان و ناانسان عمل اخلاقی و تعهد به اخلاق ، موضوع محوری کانت در انسان سازی، آگاهی اخلاقی، کرامت و شان انسانی است. او می‌گوید اگر انسان شان واقعی خود را به عنوان انسان بداند، دیگر امکان ندارد با آگاهی، عمل غیر اخلاقی انجام بدهد . او منشاء تکلیف اخلاقی را عقل می‌داند نه تجربه و محرک‌های حسی. کانت فرق اساسی بین تکلیف و وظیفه قائل است. به معارضة بین میل و وظیفه نیز می‌پردازد. همة این مباحث به نقد عقل عملی مربوط می‌شود. کانت در ابتدای بنیاد مابعدالطبیعة اخلاق، وقتی می‌خواهد نظر مردم را نسبت به اخلاقیات متمرکز کند می‌گوید در تصمیم‌گرفتن برای انجام کاری، اراده کردن با شوق داشتن و میل کردن متفاوت‌اند. در این باره جمله معروفی دارد که می‌گوید: «غیر از اراده خیر، محال است در جهان یا خارج از آن چیزی تصور کرد که خیر بدون قید و شرط باشد». 

 زهره سعیدی در ادامه سخنان شهین اعوانی اظهارکرد: «یکی از مهمترین مباحثی که ضرورت دارد در جوامع گسترش یابد و می توان آن را دغدغه کانت دانست، آزادی است. کانت از آزادی اخلاقی و آزادی مدنی یاد کرده است که جوامع مختلف باید برای ارتقای آن  تلاش کنند. آزادی اخلاقی از منظر کانت بیانگر خود بنیادی انسان است که قادر است با عقل خویش قوانین اخلاقی را تشخیص دهد و بدان عمل کند. این توانایی انسان در تشخیص و عمل به وظیفه همان کرامت ذاتی انسان است که باید محترم انگاشته شود. آزادی مدنی بیانگر نقش کلیدی مردم در تعیین و اجرای قوانین است. در یک جامعه آزاد افراد می توانند آزادانه قوانین مدنی را وضع نمایند و به قوانینی گردن نهند که خود واضع آن هستند. در واقع کانت از قوانینی حرف می زند که عقل همگانی انسان وضع می کند؛ اینکه چنان عمل کن که آن عمل درست تو بتواند به شکل قانون درآید.»
 
دبیر تخصصی همایش «کانت در جهان معاصر» که خود 4 مجلد درخصوص اندیشه های کانت تالیف و ترجمه کرده است ادامه داد: «آزادی مورد نظر کانت چه در خصوص تصمیم گیری‌های اخلاقی و چه در خصوص آزادی مدنی، به هیچ وجه به رفتار دل‌بخواهانه فروکاسته نمی‌شود، زیرا کانت عقلِ همگانی را منبع قانون‌گذاری معرفی می‌کند. به گفتۀ او فعلی را می‌توان اخلاقی به شمار آورد که بتوان آن را به همگان تسری داد و در مورد همگان به اجرا درآورد. به عنوان مثال هیچ وقت نمی‌توان دروغگویی را به امری همگانی تسری دارد و آن را تبدیل به قانون کرد، اما می توان راستگویی را برای همگان تبدیل به قانون کلی کرد. در آزادی مدنی هم  نمی توانیم هر کاری را که می خواهیم انجام دهیم، بلکه محدودیت داریم و محدودیت یعنی اینکه حقوق دیگران را رعایت کنیم و به آزادی دیگران احترام بگذاریم.»